ییرمینجی درس: آدلاردا خبر علامتی
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
خبر شکیلچیلری بوُنلاردێر:
1) بیرینجی تک شخص:
- سؤز سس‌سیز ایله بیتسه، خبر علامتی قالێن سسلی‌لرده «آم am»، اینجه‌لرده ایسه «_َم əm» اولار. اؤرنک: اویاغام Oyağam، گنجم(جاوانام) Gəncəm.
- سؤز سسلی ایله بیتسه، یوخارێداکێ اکلر ایشلنر، آنجاق ایکی سسلی آراسێندا «ی y» حرفی گلر. اؤرنک: آتایام Atayam، دمیرچی‌یَم Dəmirçiyəm.
2) بیرینجی توپلو شخص:
- سؤز سس‌سیزله بیتسه، دؤردچئشیدلی «ێق ıq، یک ik، وُق uq، ۆک ük» گلر. اؤرنک: اینسانێق İnsanıq، گنجیک Gəncik، قوهوموق Qohumuq، بؤیۆگۆک Böyügük.
- سؤز سسلی ایله بیتسه، ایکی سسلی آراسێندا «ی y» حرفی گلر. اؤرنک: آغاجچێێێق Ağacçıyıq، اؤیرَنجی‌ییک Öyrənciyik، اوُرمولویوق Urmuluyuq، سۆرۆجۆیۆک Sürücüyük.
3) ایکینجی تک شخص: هم سسلی، هم ده سس‌سیز حرف ایله بیتن سؤزلرین سون سسلی‌سی قالێن اولسا «سان san»، اینجه اولسا «سن sən» ایشلنر. اؤرنک: آدلێسان Adlısan، قارداشسان Qardaşsan، اؤیرنجی‌سن Öyrəncisən، بؤیۆک‌سن Böyüksən.
4) ایکینجی توپلو شخص: سؤزون سون سسلی ایله ایلگیلی، دؤردچئشیدلی «سێنێز/ سێز sınız، سینیز/ سیز siniz، سوُنوز/ سوز sunuz، سۆنۆز/ سۆز sünüz» ایشلنیر. اؤرنک: تانێلمێش‌سێنێز Tanılmışsınız، دَیَرلی‌سینیز Dəyərlisiniz، قوهوم‌سونوز Qohumsunuz، بؤیۆک‌سۆنۆز Böyüksünüz.
5) اۆچونجو تک شخص: سؤزون سون سسلی ایله ایلگیلی، دؤردچئشیدلی «دێر dır، دیر dir، دوُر dur، دۆر dür» گلر. اؤرنک: آنالارێدێر Analarıdır، ائولی‌دیر Evlidir، اوخچودور Oxçudur، قوش‌اۆزۆمۆدۆر Quşüzümüdür.
6) اۆچونجو توپلو شخص: 5-جی‌ده‌کی اکلردن سونرا، قالێنلاردا «لار lar»، اینجه‌لرده ایسه «لر lər» آرتێرێلێر. اؤرنک: قوچاق‌دێرلار Qoçaqdırlar، اؤیرنجی‌دیرلر Öyrəncidirlər، اووچودورلار Ovçudurlar، بؤیۆک‌دۆرلر Böyükdürlər.
* خبر علامتی‌نین دانماسێ(اینکارێ): بوُ علامت «دئییل/ دَگیل deyil dəgil»دن عیبارت‌دیر. اکلر بوُ علامتین سونونا آرتێرێلێر. اؤرنک:
- اورالێ دئییلم Oralı deyiləm، اؤیرنجی دئییلسن Öyrənci deyilsən، اووچو دئییل‌دیر Ovçu deyildir [لهجه‌لرده: دئییل].
- ائولی دئییلیک Evli deyilik، اؤزگه دئییلسینیز Özgə deyilsiniz، تانیش دئییللر Tanış deyillər.
قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری
معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، 1379اون‌دوققوزونجو درس: باغلیلیق و حال شکیلچیلری بیرلیکده
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
«آد Ad + باغلێلێق Bağlılıq + حال شکیلچی‌سی Hal şəkilçisi»
[یازی‌نین بوتونونو گؤرمک اوچون، "ایدامه"سینه باخینیز.]
اون‌سککیزینجی درس: آدین حاللاری
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
آدلارێن جۆمله ایچینده چئشیدلی(مۆختلیف) شکیللره دۆشمه‌سینه، آدێن حاللارێ دئییلیر:
1. آدلێق حال Adlıq hal: بوُ حال، آدێن بیرینجی شکلی و آدێدیر و شکیلچی‌سی اولماز. بوُ حال «کیم؟ kim?»، «نه؟ nə?» سورغولارێندان بیری‌سینه جاواب وئریر. اؤرنک: آنا «کیم؟»، یورغان «نه؟».
2. ییه‌لیک حال Yiyəlik hal: بوُ حال ایکی شئی آراسێندا صاحیب‌لیک، ییه‌لیک مضمونونو بیلدیریر. بوُ حالدا اولان آدلار «کیمین؟ kimin?»، «نه‌یین؟ nəyin?» سورغولارێندان بیری‌سینه جاواب وئریر. اؤرنک: نسیمی‌نین غزلی Nəsiminin qəzəli «کیمین غزلی؟ Kimin qəzəli?».
[یازی‌نین بوتونونو گؤرمک اوچون، "ایدامه"سینه باخینیز.]
اون‌یئددینجی درس: آدلاردا باغلیلیق
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
بیر شئیین بیر شخصه باغلێ(منسوب) ویا عایید اولدوغونو بیلدیرمک اۆچون، او شئیین آدێنێن آخێرێنا مۆعیّن اکلر آرتێرێلار...
[یازێنێن بۆتونونو گؤرمک اۆچون، "ایدامه"سینه باخێنێز.]
اون‌آلتینجی درس: آدلارین قورولوشجا نوعلاری
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
1. ساده آدلار Sadə adlar: بیر کؤکدن عیبارت اولان و بیر حرفی دوشَنده آنلامێنێ ایتیرَن آدلارا، ساده آدلار دئییلیر. اؤرنک: کؤز köz، چؤرک çörək، اود od.
2. دۆزَلتمه آدلار Düzəltma adlar: بیر کؤک و بیر یوخسا بیر نئچه سؤزدۆزَلدیجی اکلردن قوشولان آدلارا، دۆزلتمه آدلار دئییلیر.
چاغداش آزربایجان تۆرکجه‌سی‌نین استاندارد شیوه‌سینده وار اولان دۆزلتمه آدلار:
الف) تۆرکجه شکیلچیلر ایله‌ن دۆزَلَن‌لر:
[یازێنێن بۆتونونو گؤرمک اۆچون "ایدامه"سینه باخێنێز.]
2. دۆزَلتمه آدلار Düzəltma adlar: بیر کؤک و بیر یوخسا بیر نئچه سؤزدۆزَلدیجی اکلردن قوشولان آدلارا، دۆزلتمه آدلار دئییلیر.
چاغداش آزربایجان تۆرکجه‌سی‌نین استاندارد شیوه‌سینده وار اولان دۆزلتمه آدلار:
الف) تۆرکجه شکیلچیلر ایله‌ن دۆزَلَن‌لر:
- لێق lıq، لیک lik، لوُق luq، لۆک lük: داغلێق dağlıq، اکینچی‌لیک əkinçilik، اوُجوزلوق ucuzluq، دۆزلوک düzlük
[یازێنێن بۆتونونو گؤرمک اۆچون "ایدامه"سینه باخێنێز.]
اون‌بئشینجی درس: آد
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
شئیلر و کیمسه‌لرین آدێنێ بیلدیرَن سؤزلره، «آد İsimAd» دئییلیر. آدلار "کیم؟ نه؟ هارا؟" سوال‌لارێندان بیرینه جاواب وئریر. اؤرنک: کیم؟ دوکانچێ، قوناق/ نه؟ کپه‌نک، یاغ/ هارا؟ سوُلدوز، باغ
1) اؤزل (خۆصوصی Xüsusi) آدلار Özəl Adlar: وارلێغێ تک اولان شئیلری بیلدیرن سؤزلره دئییلیر. اؤرنک: ساوالان Savalan، تومروسآنا Tumrus Ana، آلتای Altay
2) گئنَل (عۆمومی Ümumi) آدلار Genəl Adlar: جینسی‌بیر شئیلرین عۆمومی آدێ اولان سؤزلره دئییلیر. اؤرنک: آغاج Ağac، چیچک Çiçək، کیتاب Kitab
3) مۆجرّد آدلار Mücərrəd Adlar: مادّه خاریجینده اولان و اللنمه‌یَن شئیلرین آدێنا دئییلیر. اؤرنک: یاخشێلێق Yaxşılıq، قوچاق‌لێق Qoçaqlıq، عاغێل Ağıl
4) مۆجرّد اولمایان آدلار Mücərrəd olmayan Adlar: جانلێلار و جانسێزلارێن آدێنا دئییلیر: سوُ Su، قوُش Quş، بوُلاق Bulaq
5) تک‌لیک آدلار Təklik Adlar: آدلارێن چوخو، سونون‌دا توپلو(جمع) علامتی اولمایان‌دا، تک بیر شئیی بیلدیریر. بئله آدلارا، تک‌لیک آدلار دئییلیر. اؤرنک: ائو Ev، چانتا Çanta، قایێش Qayış، بوُداق Budaq
6) چوخ‌لوق آدلار Çoxluq Adlar: سونون‌دا توپلو علامتی اولمایان‌دا دا چوخلوغو بیلدیرَن آدلارا دئییلیر. اؤرنک: ائل El، طایفا Tayfa، اولوس Ulus، سۆرو Sürü، ناخێر Naxır، اێلخێ İlxı
7) آدلارێن توپلوسو Adların Toplusu: آزربایجان تۆرکجه‌سینده آدلارێن جمع علامتی، ایکی‌چئشیدلی «لار lar، لر lər»دن عیبارت‌دیر. آدێن سون سسلی‌سی قالێن اولسا «لار lar»، اینجه اولسا «لر lər»دن یارارلانارلار(قوللانارلار). اؤرنک: چای ---> چایلار Çaylar، ائل ---> ائللر Ellər، آرپا ---> آرپالار Arpalar، گمی ---> گمیلر Gəmilər
1) اؤزل (خۆصوصی Xüsusi) آدلار Özəl Adlar: وارلێغێ تک اولان شئیلری بیلدیرن سؤزلره دئییلیر. اؤرنک: ساوالان Savalan، تومروسآنا Tumrus Ana، آلتای Altay
2) گئنَل (عۆمومی Ümumi) آدلار Genəl Adlar: جینسی‌بیر شئیلرین عۆمومی آدێ اولان سؤزلره دئییلیر. اؤرنک: آغاج Ağac، چیچک Çiçək، کیتاب Kitab
3) مۆجرّد آدلار Mücərrəd Adlar: مادّه خاریجینده اولان و اللنمه‌یَن شئیلرین آدێنا دئییلیر. اؤرنک: یاخشێلێق Yaxşılıq، قوچاق‌لێق Qoçaqlıq، عاغێل Ağıl
4) مۆجرّد اولمایان آدلار Mücərrəd olmayan Adlar: جانلێلار و جانسێزلارێن آدێنا دئییلیر: سوُ Su، قوُش Quş، بوُلاق Bulaq
5) تک‌لیک آدلار Təklik Adlar: آدلارێن چوخو، سونون‌دا توپلو(جمع) علامتی اولمایان‌دا، تک بیر شئیی بیلدیریر. بئله آدلارا، تک‌لیک آدلار دئییلیر. اؤرنک: ائو Ev، چانتا Çanta، قایێش Qayış، بوُداق Budaq
6) چوخ‌لوق آدلار Çoxluq Adlar: سونون‌دا توپلو علامتی اولمایان‌دا دا چوخلوغو بیلدیرَن آدلارا دئییلیر. اؤرنک: ائل El، طایفا Tayfa، اولوس Ulus، سۆرو Sürü، ناخێر Naxır، اێلخێ İlxı
7) آدلارێن توپلوسو Adların Toplusu: آزربایجان تۆرکجه‌سینده آدلارێن جمع علامتی، ایکی‌چئشیدلی «لار lar، لر lər»دن عیبارت‌دیر. آدێن سون سسلی‌سی قالێن اولسا «لار lar»، اینجه اولسا «لر lər»دن یارارلانارلار(قوللانارلار). اؤرنک: چای ---> چایلار Çaylar، ائل ---> ائللر Ellər، آرپا ---> آرپالار Arpalar، گمی ---> گمیلر Gəmilər
قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری
معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، 1379اون‌دؤردونجو درس: دانیشیق بؤلوملری
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
هر دیلین سؤزلری چئشیدلی(مۆختلیف) بؤلوم‌لره بؤلونور. اونلارا «نیطق بؤلوملری Nitq Bölümləri» دئییلیر.
آزربایجان تۆرکجه‌سینده اون جۆر دانێشێق بؤلومو واردێر. بونلاردان بعضی‌سی‌نین متندن ائشیکده، مۆستقیل آنلامێ اولور. بونلارا اساس نیطق بؤلوملری دئییلیر. تۆرکجه‌ده یئددی جۆر اساس نیطق بؤلومو واردێر:
[سونرالار بوُنلارێ تک‌به‌تک آچێقلایاجاغێق.]
آزربایجان تۆرکجه‌سینده اون جۆر دانێشێق بؤلومو واردێر. بونلاردان بعضی‌سی‌نین متندن ائشیکده، مۆستقیل آنلامێ اولور. بونلارا اساس نیطق بؤلوملری دئییلیر. تۆرکجه‌ده یئددی جۆر اساس نیطق بؤلومو واردێر:
- 1) آد(ایسم) İsim: آنا، بیلگی، خیال، ...
- 2) صیفت Sifət: آغ، بؤیوک، برک، یاخشێ، ...
- 3) سای Say: ایکی، قێرخ، آلتمێش، ...
- 4) عوضلیک(ضمیر) Əvəzlik: سن، بیز، ...
- 5) ائیلَم(فعل) Eyləm: بگندیم، آپارێرسان، ...
- 6) ظرف(قئید) Zərf: یاواش، جَلد، دیقّت ایله، ...
- 7) نیدا Nida: آی!، هورا!، ...
- 1) قوشما Qoşma: سارێ، -دک، کیمی، گؤره، ...
- 2) باغلایێجێ Bağlayıcı: هم، دا، و، یوخسا، آنجاق، ...
- 3) ادات Ədat: کی، -می، بس، باری ...
[سونرالار بوُنلارێ تک‌به‌تک آچێقلایاجاغێق.]
قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری
معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، 1379اون‌اوچونجو درس: اکلرین یازیلیشی
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
1. کلمه‌لرین سون سسلی‌سی‌نین آنجاق قالێن ویا اینجه‌لیگینه باغلێ اولان شکیلچیلر، ایکی شکیل‌لی اولور. بئله شکیلچیلرین قالێن‌لارێندا «ا a» اینجه‌لرینده ایسه «ه ə» سسلی‌سی ایشلَنیر. اؤرنک:
2. کلمه‌نین سون سسلی‌سی‌نین قالێن ویا اینجه‌لیگی، هابئله دوداقلانان ویا دوداقلانمایان اولماسێنا باغلێ اولان شکیلچیلر دؤردچئشیدلی اولور. بئله اکلرین قالێن‌لارێندا، سسلی اوُیغون‌لوغو قانونونا گؤره «ێ ı» یوخسا «وُ u»، اینجه‌لرینده ایسه «ی i» یوخسا «ۆ ü» ایشلَنیر. اؤرنک:
- قالێن سؤزدگیشدیریجی اکلر: لار lar---> قاپێلار Qapılar، دا da---> اوخولدا Oxulda، دان dan---> اوزاق‌دان Uzaqdan
- اینجه سؤزدگیشدیریجی اکلر: لر lər---> ائولر Evlər، ده ---> گۆنده Gündə، دن ---> چیچک‌دن Çiçəkdən
- قالێن سؤزدۆزَلدیجی اکلر: ما ma---> توولاما Tovlama، ان an---> آلێشان Alışan
- اینجه سؤزدوزَلدیجی اکلر: مه mə---> دۆزمه Düzmə، _َن ən---> سئوینَن Sevinən
2. کلمه‌نین سون سسلی‌سی‌نین قالێن ویا اینجه‌لیگی، هابئله دوداقلانان ویا دوداقلانمایان اولماسێنا باغلێ اولان شکیلچیلر دؤردچئشیدلی اولور. بئله اکلرین قالێن‌لارێندا، سسلی اوُیغون‌لوغو قانونونا گؤره «ێ ı» یوخسا «وُ u»، اینجه‌لرینده ایسه «ی i» یوخسا «ۆ ü» ایشلَنیر. اؤرنک:
- قالێن سؤزدگیشدیریجی اکلر: ێ ı---> قارپێزێ Qarpızı، ێن ın---> پالتارێن Paltarın، وُ u---> اودو Odu، وُن un---> یولون Yolun
- اینجه سؤزدگیشدیریجی اکلر: ی i---> ائلی Eli، ین in---> ایشین İşin، ۆ ü---> گؤلو Gülü، ۆن ün---> سؤزون Sözün
- قالێن سؤزدۆزَلدیجی اکلر: لێق lıq---> آنالێق Analıq، سێز sız---> عایێب‌سێز Ayıbsız، لوُق luq---> قونشولوق Qonşuluq، سوُز suz---> اودون‌سوز Odunsuz
- اینجه سؤزدوزَلدیجی اکلر: لیک lik---> کؤلگه‌لیک Kölgəlik، سیز siz---> دَیَرسیز Dəyərsiz، لۆک lük---> گؤزلوک Gözlük، سۆز süz---> گۆلسوز Gülsüz
قایناق: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری
اون‌ایکینجی درس: اکلرین نوعلاری
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
آزربایجان تۆرکجه‌سینده شکیلچیلر گؤرَو‌لرینه(وظیفه‌لرینه) گؤره ایکی یئره بؤلونور:
1) سؤزدۆزلدیجی اکلر: بعضی شکیلچیلر، سؤزه آرتێرێلاندا، او سؤزون آنلامێنێ(معناسێنێ) دییشیب تازا-آنلاملێ سؤز یارادار. بئله اکلره، سؤزدۆزلدیجی اکلر دئییلیر.
اؤرنک:
اؤرنک:
1) سؤزدۆزلدیجی اکلر: بعضی شکیلچیلر، سؤزه آرتێرێلاندا، او سؤزون آنلامێنێ(معناسێنێ) دییشیب تازا-آنلاملێ سؤز یارادار. بئله اکلره، سؤزدۆزلدیجی اکلر دئییلیر.
اؤرنک:
- چی/ چێ çi çı: باشماق‌چێ Başmaqçı
- سیز/ سێز/ سۆز/ سوُز siz sız süz suz: سوسوز Susuz
- لی/ لێ/ لۆ/ لوُ li lı lü lu: یئمه‌لی Yeməli
- لیک/ لێق/ لۆک/ لوُق lik lıq lük luq: آغالێق Ağalıq
اؤرنک:
- ده/ دا: قارداشێ "کۆچه‌ده" اوینایێر Qardaşı "küçədə" oynayır. هئچ بیر "آغاج‌دا" پارپاق قالمایێب‌دێر .Heç bir "ağacda" yarpaq qalmayıbdır
- دن/ دان: آتا "ائودن" ائشیگه چێخدێ Ata "evdən" eşiyə çıxdı. قاپاق‌سێز "قابلامادان" بوُغ قالخێر .Qapaqsız "qablamadan" buğ qalxır
- ه/ ا: بوگۆن "بازارا" گئتمه‌یه‌جک Bugün "bazara" getməyəcək. آرخاداشێم "داغا" چێخماغێ چوخ سئویر .Arxadaşım "dağa" çıxmağı çox sevir
قایناق: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری
اون‌بیرینجی درس: مورکب سؤزلر و اونلارین یازیلیشی
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
مۆرکّب سؤزلر، آشاغێداکێ قایدالار ایله‌ن یارانێر:
1) ایکی و هردن اۆچ ساده کلمه‌نین بیرلَشمه‌سیندن. اؤرنک: قاراقاش Qaraqaş، ال-اۆز-یوُیان Əl-üz-yuyan، آغ‌ساققال Ağsaqqal، اوُزون‌بوُرون Uzunburun
2) یاخێن‌آنلاملێ(یاخێن‌معنالێ) ایکی کلمه‌نین بیرلشمه‌سیندن. اؤرنک: ائو-ائشیک Ev-eşik، ال-آیاق Əl-ayaq، دام-داش Dam-daş، یورغان-دؤشک Yorğan-döşək، چال-چاغێر Çal-çağır، قاب-قاشێق Qab-qaşıq
3) عئینی کلمه‌لرین تکرارێ ایله‌ن. اؤرنک: بیله-بیله Bilə-bilə، باش-باشا Baş-başa، یازهایاز Yazhayaz، اۆزبه‌اۆز Üzbəüz
4) ضیدّآنلاملێ کلمه‌لرین بیرلشمه‌سیندن. اؤرنک: داغ-دره Dağ-dərə، یئر-گؤی Yer-göy، گئجه-گۆندوز Gecə-gündüz، گلن-گئدن Gələn-gedən، آل-وئر Al-ver، یاش-قوُرو Yaş-quru
1) ایکی و هردن اۆچ ساده کلمه‌نین بیرلَشمه‌سیندن. اؤرنک: قاراقاش Qaraqaş، ال-اۆز-یوُیان Əl-üz-yuyan، آغ‌ساققال Ağsaqqal، اوُزون‌بوُرون Uzunburun
2) یاخێن‌آنلاملێ(یاخێن‌معنالێ) ایکی کلمه‌نین بیرلشمه‌سیندن. اؤرنک: ائو-ائشیک Ev-eşik، ال-آیاق Əl-ayaq، دام-داش Dam-daş، یورغان-دؤشک Yorğan-döşək، چال-چاغێر Çal-çağır، قاب-قاشێق Qab-qaşıq
3) عئینی کلمه‌لرین تکرارێ ایله‌ن. اؤرنک: بیله-بیله Bilə-bilə، باش-باشا Baş-başa، یازهایاز Yazhayaz، اۆزبه‌اۆز Üzbəüz
4) ضیدّآنلاملێ کلمه‌لرین بیرلشمه‌سیندن. اؤرنک: داغ-دره Dağ-dərə، یئر-گؤی Yer-göy، گئجه-گۆندوز Gecə-gündüz، گلن-گئدن Gələn-gedən، آل-وئر Al-ver، یاش-قوُرو Yaş-quru
قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری
معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، 1379 