ییرمینجی درس: آدلاردا خبر علامتی

یازار : اورمولو

+0 Bəyən

خبر شکیلچی‌لری بوُنلاردێر:

1) بیرینجی تک شخص:
  • سؤز سس‌سیز ایله بیتسه، خبر علامتی قالێن سسلی‌لرده «آم am»، اینجه‌لرده ایسه «_َم əm» اولار. اؤرنک: اویاغام Oyağam، گنجم(جاوانام) Gəncəm.
  • سؤز سسلی ایله بیتسه، یوخارێداکێ اکلر ایشلنر، آنجاق ایکی سسلی آراسێندا «ی y» حرفی گلر. اؤرنک: آتایام Atayam، دمیرچی‌یَم Dəmirçiyəm.


2) بیرینجی توپلو شخص:

  • سؤز سس‌سیزله بیتسه، دؤردچئشیدلی «ێق ıq، یک ik، وُق uq، ۆک ük» گلر. اؤرنک: اینسانێق İnsanıq، گنجیک Gəncik، قوهوموق Qohumuq، بؤیۆگۆک Böyügük.
  • سؤز سسلی ایله بیتسه،  ایکی سسلی آراسێندا «ی y» حرفی گلر. اؤرنک: آغاجچێێێق Ağacçıyıq، اؤیرَنجی‌ییک Öyrənciyik، اوُرمولویوق Urmuluyuq، سۆرۆجۆیۆک Sürücüyük.

3) ایکینجی تک شخص: هم سسلی، هم ده سس‌سیز حرف ایله بیتن سؤزلرین سون سسلی‌سی قالێن اولسا «سان san»، اینجه اولسا «سن sən» ایشلنر. اؤرنک: آدلێسان Adlısan، قارداشسان Qardaşsan، اؤیرنجی‌سن Öyrəncisən، بؤیۆک‌سن Böyüksən.

4) ایکینجی توپلو شخص: سؤزون سون سسلی ایله ایلگی‌لی، دؤردچئشیدلی «سێنێز/ سێز sınız، سینیز/ سیز siniz، سوُنوز/ سوز sunuz، سۆنۆز/ سۆز sünüz» ایشلنیر. اؤرنک: تانێلمێش‌سێنێز Tanılmışsınız، دَیَرلی‌سینیز Dəyərlisiniz، قوهوم‌سونوز Qohumsunuz، بؤیۆک‌سۆنۆز Böyüksünüz.

5) اۆچونجو تک شخص: سؤزون سون سسلی ایله ایلگیلی، دؤردچئشیدلی «دێر dır، دیر dir، دوُر dur، دۆر dür» گلر. اؤرنک: آنالارێدێر Analarıdır، ائولی‌دیر Evlidir، اوخچودور Oxçudur، قوش‌اۆزۆمۆدۆر Quşüzümüdür.

6) اۆچونجو توپلو شخص: 5-جی‌ده‌کی اکلردن سونرا، قالێنلاردا «لار lar»، اینجه‌لرده ایسه «لر lər» آرتێرێلێر. اؤرنک: قوچاق‌دێرلار Qoçaqdırlar، اؤیرنجی‌دیرلر Öyrəncidirlər، اووچودورلار Ovçudurlar، بؤیۆک‌دۆرلر Böyükdürlər.

* خبر علامتی‌نین دانماسێ(اینکارێ): بوُ علامت «دئییل/ دَگیل deyil dəgil»دن عیبارت‌دیر. اکلر بوُ علامتین سونونا آرتێرێلێر. اؤرنک:
  • اورالێ دئییلم Oralı deyiləm، اؤیرنجی دئییلسن Öyrənci deyilsən، اووچو دئییل‌دیر Ovçu deyildir [لهجه‌لرده: دئییل].
  • ائولی دئییلیک Evli deyilik، اؤزگه دئییلسینیز Özgə deyilsiniz، تانیش دئییللر Tanış deyillər.


قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری

معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، 1379

Ardı (ایدامه‌سی)
آچار سؤزلر : خبر و خبری دانما, xəbər əlaməti,

اون‌دوققوزونجو درس: باغلیلیق و حال شکیلچیلری بیرلیکده

یازار : اورمولو

+0 Bəyən


«آد Ad + باغلێلێق Bağlılıq + حال شکیلچی‌سی Hal şəkilçisi»


[یازی‌نین بوتونونو گؤرمک اوچون، "ایدامه"سینه باخینیز.]

Ardı (ایدامه‌سی)
آچار سؤزلر : باغلیلیق و حال اکلری, bağlılıq və hal,

اون‌سککیزینجی درس: آدین حاللاری

یازار : اورمولو

+0 Bəyən

آدلارێن جۆمله ایچینده چئشیدلی(مۆختلیف) شکیللره دۆشمه‌سینه، آدێن حاللارێ دئییلیر:

1. آدلێق حال Adlıq hal: بوُ حال، آدێن بیرینجی شکلی و آدێدیر و شکیلچی‌سی اولماز. بوُ حال «کیم؟ kim?»، «نه؟ nə?» سورغولارێندان بیری‌سینه جاواب وئریر. اؤرنک: آنا «کیم؟»، یورغان «نه؟».

2. ییه‌لیک حال Yiyəlik hal: بوُ حال ایکی شئی آراسێندا صاحیب‌لیک، ییه‌لیک مضمونونو بیلدیریر. بوُ حالدا اولان آدلار «کیمین؟ kimin?»، «نه‌یین؟ nəyin?» سورغولارێندان بیری‌سینه جاواب وئریر. اؤرنک: نسیمی‌نین غزلی Nəsiminin qəzəli «کیمین غزلی؟ Kimin qəzəli?».


[یازی‌نین بوتونونو گؤرمک اوچون، "ایدامه"سینه باخینیز.]

Ardı (ایدامه‌سی)
آچار سؤزلر : ismin halları,

اون‌یئددینجی درس: آدلاردا باغلیلیق

یازار : اورمولو

+0 Bəyən


بیر شئیین بیر شخصه باغلێ(منسوب) ویا عایید اولدوغونو بیلدیرمک اۆچون، او شئیین آدێنێن آخێرێنا مۆعیّن اکلر آرتێرێلار
...

[یازێنێن بۆتونونو گؤرمک اۆچون، "ایدامه"‌سینه باخێنێز.]

Ardı (ایدامه‌سی)
آچار سؤزلر : isimlərdə bağlılıq, آدلاردا منسوبیت,

اون‌آلتینجی درس: آدلارین قورولوشجا نوعلاری

یازار : اورمولو

+0 Bəyən
1. ساده آدلار Sadə adlar: بیر کؤکدن عیبارت اولان و بیر حرفی دوشَنده آنلامێنێ ایتیرَن آدلارا، ساده آدلار دئییلیر. اؤرنک: کؤز köz، چؤرک çörək، اود od.

2. دۆزَلتمه آدلار Düzəltma adlar:  بیر کؤک و بیر یوخسا بیر نئچه سؤزدۆزَلدیجی اک‌لردن قوشولان آدلارا، دۆزلتمه آدلار دئییلیر.

چاغداش آزربایجان تۆرکجه‌سی‌نین استاندارد شیوه‌سینده وار اولان دۆزلتمه آدلار:

الف) تۆرکجه شکیلچی‌لر ایله‌ن دۆزَلَن‌لر:
  • لێق lıq، لیک lik، لوُق luq، لۆک lük: داغلێق dağlıq، اکینچی‌لیک əkinçilik، اوُجوزلوق ucuzluq، دۆزلوک  düzlük
      ...
[یازێنێن بۆتونونو گؤرمک اۆچون "ایدامه"سینه باخێنێز.]


Ardı (ایدامه‌سی)
آچار سؤزلر : İsimlərin növləri,

اون‌بئشینجی درس: آد

یازار : اورمولو

+0 Bəyən
شئیلر و کیمسه‌لرین آدێنێ بیلدیرَن سؤزلره، «آد İsimAd» دئییلیر. آدلار "کیم؟ نه؟ هارا؟" سوال‌لارێندان بیرینه جاواب وئریر. اؤرنک: کیم؟ دوکانچێ، قوناق/ نه؟ کپه‌نک، یاغ/ هارا؟ سوُلدوز، باغ

1) اؤزل (خۆصوصی Xüsusi) آدلار Özəl Adlar: وارلێغێ تک اولان شئیلری بیلدیرن سؤزلره دئییلیر. اؤرنک: ساوالان Savalan، تومروسآنا Tumrus Ana، آلتای Altay

2) گئنَل (عۆمومی Ümumi) آدلار Genəl Adlar: جینسی‌بیر شئیلرین عۆمومی آدێ اولان سؤزلره دئییلیر. اؤرنک: آغاج Ağac، چیچک Çiçək، کیتاب Kitab




3) مۆجرّد آدلار Mücərrəd Adlar: مادّه خاریجینده اولان و اللنمه‌یَن شئیلرین آدێنا دئییلیر. اؤرنک: یاخشێلێق Yaxşılıq، قوچاق‌لێق Qoçaqlıq، عاغێل Ağıl

4) مۆجرّد اولمایان آدلار Mücərrəd olmayan Adlar: جانلێلار و جانسێزلارێن آدێنا دئییلیر: سوُ Su، قوُش Quş، بوُلاق Bulaq



5) تک‌لیک آدلار Təklik Adlar: آدلارێن چوخو، سونون‌دا توپلو(جمع) علامتی اولمایان‌دا، تک بیر شئیی بیلدیریر. بئله آدلارا، تک‌لیک آدلار دئییلیر. اؤرنک: ائو Ev، چانتا Çanta، قایێش Qayış، بوُداق Budaq

6)
چوخ‌لوق آدلار Çoxluq Adlar: سونون‌دا توپلو علامتی اولمایان‌دا دا چوخلوغو بیلدیرَن آدلارا دئییلیر. اؤرنک: ائل El، طایفا Tayfa، اولوس Ulus، سۆرو Sürü، ناخێر Naxır، اێلخێ İlxı

7) آدلارێن توپلوسو Adların Toplusu: آزربایجان تۆرکجه‌سینده آدلارێن جمع علامتی، ایکی‌چئشیدلی «لار lar، لر lər»دن عیبارت‌دیر. آدێن سون سسلی‌سی قالێن اولسا «لار lar»، اینجه اولسا «لر lər»دن یارارلانارلار(قوللانارلار). اؤرنک: چای ---> چایلار Çaylar، ائل ---> ائللر Ellər، آرپا ---> آرپالار Arpalar، گمی ---> گمیلر Gəmilər


قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری

معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، 1379


آچار سؤزلر : İsim, اسم,

اون‌دؤردونجو درس: دانیشیق بؤلوملری

یازار : اورمولو

+0 Bəyən
هر دیلین سؤزلری چئشیدلی(مۆختلیف) بؤلوم‌لره بؤلونور. اونلارا «نیطق بؤلوملری Nitq Bölümləri» دئییلیر.

آزربایجان تۆرکجه‌سینده اون جۆر دانێشێق بؤلومو واردێر. بونلاردان بعضی‌سی‌نین متندن ائشیکده، مۆستقیل آنلامێ اولور. بونلارا اساس نیطق بؤلوملری دئییلیر. تۆرکجه‌ده یئددی جۆر اساس نیطق بؤلومو واردێر:
  • 1) آد(ایسم) İsim: آنا، بیلگی، خیال، ...
  • 2) صیفت Sifət: آغ، بؤیوک، برک، یاخشێ، ...
  • 3) سای Say: ایکی، قێرخ، آلتمێش، ...
  • 4) عوضلیک(ضمیر) Əvəzlik: سن، بیز، ...
  • 5) ائیلَم(فعل) Eyləm: بگندیم، آپارێرسان، ...
  • 6) ظرف(قئید) Zərf: یاواش، جَلد، دیقّت ایله، ...
  • 7) نیدا Nida: آی!، هورا!، ...
متندن ائشیکده مۆستقیل آنلامێ اولمایان نیطق بؤلوملرینه، کؤمک‌چی نیطق بؤلوملری دئییلیر.
  • 1) قوشما Qoşma: سارێ، -دک، کیمی، گؤره، ...
  • 2) باغلایێجێ Bağlayıcı: هم، دا، و، یوخسا، آنجاق، ...
  • 3) ادات Ədat: کی، -می، بس، باری ...

[سونرالار بوُنلارێ تک‌به‌تک آچێقلایاجاغێق.]

قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری

معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، 1379


آچار سؤزلر : نیطق بؤلوملری,

اون‌اوچونجو درس: اکلرین یازیلیشی

یازار : اورمولو

+0 Bəyən
1. کلمه‌لرین سون سسلی‌سی‌نین آنجاق قالێن ویا اینجه‌لیگینه باغلێ اولان شکیلچیلر، ایکی شکیل‌لی اولور. بئله شکیلچیلرین قالێن‌لارێندا «ا a» اینجه‌لرینده ایسه «ه ə» سسلی‌سی ایشلَنیر. اؤرنک:
  • قالێن سؤزدگیشدیریجی اکلر: لار lar---> قاپێلار Qapılar، دا da---> اوخولدا Oxulda، دان dan---> اوزاق‌دان Uzaqdan
  • اینجه سؤزدگیشدیریجی اکلر: لر lər---> ائولر Evlər، ده ---> گۆنده Gündə، دن ---> چیچک‌دن Çiçəkdən
  • قالێن سؤزدۆزَلدیجی اکلر: ما ma---> توولاما Tovlama، ان an---> آلێشان Alışan

  • اینجه سؤزدوزَلدیجی اکلر: مه mə---> دۆزمه Düzmə، _َن ən---> سئوینَن Sevinən

2. کلمه‌نین سون سسلی‌سی‌نین قالێن ویا اینجه‌لیگی، هابئله دوداقلانان ویا دوداقلانمایان اولماسێنا باغلێ اولان شکیلچیلر دؤردچئشیدلی اولور. بئله اکلرین قالێن‌لارێندا، سسلی اوُیغون‌لوغو قانونونا گؤره «ێ ı» یوخسا «وُ u»، اینجه‌لرینده ایسه «ی i» یوخسا «ۆ ü» ایشلَنیر. اؤرنک:
  • قالێن سؤزدگیشدیریجی اکلر: ێ ı---> قارپێزێ Qarpızı، ێن ın---> پالتارێن Paltarın، وُ u---> اودو Odu، وُن un---> یولون Yolun
  • اینجه سؤزدگیشدیریجی اکلر: ی i---> ائلی Eli، ین in---> ایشین İşin، ۆ ü---> گؤلو Gülü، ۆن ün---> سؤزون Sözün
  • قالێن سؤزدۆزَلدیجی اکلر: لێق lıq---> آنالێق Analıq، سێز sız---> عایێب‌سێز Ayıbsız، لوُق luq---> قونشولوق Qonşuluq، سوُز suz---> اودون‌سوز Odunsuz
  • اینجه سؤزدوزَلدیجی اکلر: لیک lik---> کؤلگه‌لیک Kölgəlik، سیز siz---> دَیَرسیز Dəyərsiz، لۆک lük---> گؤزلوک Gözlük، سۆز süz---> گۆلسوز Gülsüz

قایناق: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری


آچار سؤزلر : شکیلچیلر, شکیلچیلرین یازیلیشی, اکلر,

اون‌ایکینجی درس: اک‌لرین نوعلاری

یازار : اورمولو

+0 Bəyən
آزربایجان تۆرکجه‌سینده شکیلچی‌لر گؤرَو‌لرینه(وظیفه‌لرینه) گؤره ایکی یئره بؤلونور:

1) سؤزدۆزلدیجی اک‌لر: بعضی شکیلچی‌لر، سؤزه آرتێرێلاندا، او سؤزون آنلامێنێ(معناسێنێ) دییشیب تازا-آنلاملێ سؤز یارادار. بئله اکلره، سؤزدۆزلدیجی اکلر دئییلیر.

اؤرنک:
  • چی/ چێ  çi çı: باشماق‌چێ Başmaqçı
  • سیز/ سێز/ سۆز/ سوُز  siz sız süz suz: سوسوز Susuz
  • لی/ لێ/ لۆ/ لوُ  li lü lu: یئمه‌لی Yeməli
  • لیک/ لێق/ لۆک/ لوُق  lik lıq lük luq: آغالێق Ağalıq
2) سؤزدَییشدیریجی اکلر: بعضی اک‌لر سؤزه آرتێرێلاندا، اونون آنلامێندا دگیشیک‌لیک یاراتمایێر [بوُ شکیلچی‌لر کلمه‌نی جۆمله‌ده ایشلتمگه حاضێرلایێر. اؤرنک: پالتار ---> پالتاردان پالتارا چوخ تفاووت واردێر]. بئله اکلره، سؤزدگیشدیریجی اکلر دئییلیر.

اؤرنک:
  • ده/ دا: قارداشێ "کۆچه‌ده" اوینایێر Qardaşı "küçədə" oynayır. هئچ بیر "آغاج‌دا" پارپاق قالمایێب‌دێر .Heç bir "ağacda" yarpaq qalmayıbdır
  • دن/ دان: آتا "ائودن" ائشیگه چێخدێ Ata "evdən" eşiyə çıxdı. قاپاق‌سێز "قابلامادان" بوُغ قالخێر .Qapaqsız "qablamadan" buğ qalxır
  • ه/ ا: بوگۆن "بازارا" گئتمه‌یه‌جک Bugün "bazara" getməyəcək. آرخاداشێم "داغا" چێخماغێ چوخ سئویر  .Arxadaşım "dağa" çıxmağı çox sevir


قایناق: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری



آچار سؤزلر : شکیلچیلرین نوعلاری,

اون‌بیرینجی درس: مورکب سؤزلر و اونلارین یازیلیشی

یازار : اورمولو

+0 Bəyən
مۆرکّب سؤزلر، آشاغێداکێ قایدالار ایله‌ن یارانێر:

1) ایکی و هردن اۆچ ساده کلمه‌نین بیرلَشمه‌سیندن. اؤرنک: قاراقاش Qaraqaş، ال-اۆز-یوُیان Əl-üz-yuyan، آغ‌ساققال Ağsaqqal، اوُزون‌بوُرون Uzunburun

2) یاخێن‌آنلاملێ(یاخێن‌معنالێ) ایکی کلمه‌نین بیرلشمه‌سیندن. اؤرنک: ائو-ائشیک Ev-eşik، ال-آیاق Əl-ayaq، دام-داش Dam-daş، یورغان-دؤشک Yorğan-döşək، چال-چاغێر Çal-çağır، قاب-قاشێق Qab-qaşıq

3) عئینی کلمه‌لرین تکرارێ ایله‌ن. اؤرنک: بیله-بیله Bilə-bilə، باش-باشا Baş-başa، یازهایاز Yazhayaz، اۆزبه‌اۆز Üzbəüz

4) ضیدّآنلاملێ کلمه‌لرین بیرلشمه‌سیندن. اؤرنک: داغ-دره Dağ-dərə، یئر-گؤی Yer-göy، گئجه-گۆندوز Gecə-gündüz، گلن-گئدن Gələn-gedən، آل-وئر Al-ver، یاش-قوُرو Yaş-quru

قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری

معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، 1379


آچار سؤزلر : مورکب کلمه لر,