اون‌سککیزینجی درس: آدین حاللاری
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
آدلارێن جۆمله ایچینده چئشیدلی(مۆختلیف) شکیللره دۆشمه‌سینه، آدێن حاللارێ دئییلیر:
1. آدلێق حال Adlıq hal: بوُ حال، آدێن بیرینجی شکلی و آدێدیر و شکیلچی‌سی اولماز. بوُ حال «کیم؟ kim?»، «نه؟ nə?» سورغولارێندان بیریسینه جاواب وئریر. اؤرنک: آنا «کیم؟»، یورغان «نه؟».
2. ییه‌لیک حال Yiyəlik hal: بوُ حال ایکی شئی آراسێندا صاحیب‌لیک، ییه‌لیک مضمونونو بیلدیریر. بوُ حالدا اولان آدلار «کیمین؟ kimin?»، «نه‌یین؟ nəyin?» سورغولارێندان بیریسینه جاواب وئریر. اؤرنک: نسیمی‌نین غزلی Nəsiminin qəzəli «کیمین غزلی؟ Kimin qəzəli?».
بوُ حالێن اکلری آشاغێداکێلاردان عیبارت‌دیر:
- آد سس‌سیز حرفله بیتسه، سؤزون سون سسلی‌سی ایله اوُیغون، دؤردچئشیدلی «ێن ın، ین in، وُن un، ۆن ün» ایشلَنیر. اؤرنک: قاراقویونلولارێن ...، ائلین ...، دوستون ...، گۆلۆن ... .
- آد سسلی حرفله بیتسه، شکیلچی ایله آدێن آراسێنا بیر «ن n» حرفی آرتێرێلێر. اؤرنک: آتانێن ...، دیری‌نین ...، قوُزونون ...، اؤزۆنۆن ... .
3. یؤنلوک حال Yönlük hal: بوُ حال ایش یوخسا حرکتین یؤنونو(جهتی‌نی) یوخسا هدفی‌نی بیلدیریر. اؤزو ده «هارا؟ hara?»، «نه‌یه؟ nəyə?» سورغولارێندان بیریسینه جاواب وئریر. اؤرنک: باغا گئدیرَم. «هارا گئدیرسن؟» کیتابا باخێرام. «نه‌یه باخێرسان؟» [اوُرمو لهجه‌سینده «هارایا؟ haraya?» ایشلنیر، آنجاق یازی‌دا «هارا؟ hara?» یازمالێیێق].
شکیلچیلر:
- آد سس‌سیز حرفله بیتسه، سؤزون سون سسلی‌سی ایله اوُیغون، قالێنلاردا «ا a»، اینجه‌لرده ایسه «ه ə» ایشلنیر. اؤرنک: آغاجا ، ائوه.
- آد سسلی حرفله بیتسه، شکیلچی ایله آدێن آراسێنا بیر «ی y» حرفی آرتێرێلێر. اؤرنک: آنایا، ننه‌یه، کۆچه‌یه.
4. تأثیرلیک حال Tə`sirlik hal: بوُ حال ائیلمین(فعلین) تأثیری اۆستونه دۆشَن آدلارێ گؤستریر [گؤرسدیر]. بوُ حالدا ایشلنن آدلار «کیمی؟ kimi?»، «نه‌یی؟ nəyi?» سورغولارێندان بیریسینه جاواب وئریر. اؤرنک: بیبی‌اوغلومو گؤردوم. «کیمی گؤردون؟»، یازێنێ اوخودوم. «نه‌یی؟ اوخودون؟».
شکیلچیلر:
- آد سس‌سیز حرفله بیتسه، سؤزون سون سسلی‌سی ایله اوُیغون، دؤردچئشیدلی «ێ ı، ی i، وُ u، ۆ ü» ایشلنیر. اؤرنک: اوتاغێ [سۆپوردو]، حَیَطی [یوُدو]، اودو [سؤندوردو]، سؤزۆ [سؤیله‌دی].
- آد سسلی حرفله بیتسه، شکیلچی ایله آدێن آراسێنا «ن n» حرفی آرتێرێلێر. اؤرنک: قارغانێ [گؤردو]. سله‌نی [گؤتوردو]. قوُزونو [آپاردێ]. دۆیونو [دمله‌دی].
5. یئرلیک حال Yerlik hal: بوُ حالدا، آد ایشین یوخسا حرکتین باش وئردیگی یئری بیلدیریر. بوُ حالداکێ آدلار، «کیم‌ده؟ kimdə?»، «نه‌ده؟ nədə?»، «هارادا؟ harada?» سورغولارێندان بیریسینه جاواب وئریر. اؤرنک: چانتا آیدێن‌دادێر. «چانتا کیمده‌دیر؟».
شکیلچیلر:
- آدێن سون سسلی‌سی قالێن اولسا، «دا da» شکیلچی‌سی آدێن سونونا آرتێرێلێر. اؤرنک: هاوادا، یورددا، اوتاقلاردا.
- آدێن سون سسلی‌سی اینجه اولسا، «ده də» شکیلچی‌سی آدێن سونونا آرتێرێلێر. اؤرنک: یئرده، چؤل‌ده، ائولرده.
6. چێخێشلێق حال Çıxışlıq hal: بوُ حال ایش یوخسا حرکتین چێخدێغێ نؤقطه‌نی بیلدیریر. آدلار بوُ حالدا، «کیمدن؟ kimdən?»، «ندن؟ nədən?» یوخسا «هارادان؟ haradan?» سورغولارێندان بیریسینه جاواب وئریر.
شکیلچیلر:
- آدێن سون سسلی‌سی قالێن اولسا، «دان dan» شکیلچی‌سی آدێن سونونا آرتێرێلێر. اؤرنک: یوُوادان، باغدان، آغالاردان.
- آدێن سون سسلی‌سی اینجه اولسا، «دن dən» شکیلچی‌سی آدێن سونونا آرتێرێلێر. اؤرنک: ائودن، سندن، کؤرپه‌لردن.
+) آدلار هم باغلێلێق، هم ده حال شکیلچی‌سی قبول ائدنده، ایلکجه باغلێلێق، سونرا ایسه حال شکیلچی‌سی یازێلار. اؤرنک: قارداشێما، آرخاداشێمێزدا.
قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری
معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، ۱۳۷۹بئله اوخو بئله یاز، علی محمدبیانی، اختر نشریاتی، ۱۳۹۲
