ائیلملیک باغلامالار: «ـینجا٬ ...»
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
بۇ یازێ بۇنون آچێقلامالارێندان‌دێر: ائیلملیک باغلامالار
«ـینجا٬ ـینجه٬ ـۇنجا٬ ـۆنجه»
بۇ اکلر ایله دۆزلن ائلیملیک باغلامالار عۆمیت‌له زامان مضمونونا مالیک اوْلور. آنجاق بو زامان آنلاییشی اؤزلوگونده ایکی شکیلدن بیرینده اوْلور.
۱.مۆعیّن زامان میقداری‌نی بیلدیریر. اؤرنک: «آنا٬ عسگر گئدن اوْغلو گؤزوندن ایتینجه ائوه دؤنمه‌دی». بۇنلارین دانماسی دا اوْلار.
۲. زامانین بیر آنی‌نی بیلدیریر؛ یعنی بیرینجی ایش باش وئرن کیمی فوراً بیتیبن ایکینجی ائیلم باشلانیر. اؤرنک: «آنا اوْغلونو گؤرونجه قۇجاقلادی».
بۇنلارلا دۆزلن ائیلملیک باغلامالار دا ساده جۆمله‌لرده زامان ظرفی اوْلور. اؤرنک: «اوْ سؤزو ائشیدینجه اؤسگوردو». «اوْتوز ایلدن سوْنرا منی گؤرونجه تانیدی».
بۇنلار ساده گئنیش جۆمله‌ده ائیلملیک باغلاما ترکیبی یاراتدیغی کیمی همین جۆمله‌نین مۆرکّب زامان ظرفی اوْلور. اؤرنک: «گۆنش بیر قاریش اۆفۇقدن اۇجالینجا اوْنا باخدیم» جۆمله‌سینده «گۆنش بیر قاریش اۆفۇقدن اۇجالینجا» مۆرکّب زامان ظرفی‌دیر و «نه زاماناچان؟» سوالینا جاواب وئریر.
اؤرنکلر:
«ـینجا٬ ـینجه٬ ـۇنجا٬ ـۆنجه»
بۇ اکلر ایله دۆزلن ائلیملیک باغلامالار عۆمیت‌له زامان مضمونونا مالیک اوْلور. آنجاق بو زامان آنلاییشی اؤزلوگونده ایکی شکیلدن بیرینده اوْلور.
۱.مۆعیّن زامان میقداری‌نی بیلدیریر. اؤرنک: «آنا٬ عسگر گئدن اوْغلو گؤزوندن ایتینجه ائوه دؤنمه‌دی». بۇنلارین دانماسی دا اوْلار.
۲. زامانین بیر آنی‌نی بیلدیریر؛ یعنی بیرینجی ایش باش وئرن کیمی فوراً بیتیبن ایکینجی ائیلم باشلانیر. اؤرنک: «آنا اوْغلونو گؤرونجه قۇجاقلادی».
بۇنلارلا دۆزلن ائیلملیک باغلامالار دا ساده جۆمله‌لرده زامان ظرفی اوْلور. اؤرنک: «اوْ سؤزو ائشیدینجه اؤسگوردو». «اوْتوز ایلدن سوْنرا منی گؤرونجه تانیدی».
بۇنلار ساده گئنیش جۆمله‌ده ائیلملیک باغلاما ترکیبی یاراتدیغی کیمی همین جۆمله‌نین مۆرکّب زامان ظرفی اوْلور. اؤرنک: «گۆنش بیر قاریش اۆفۇقدن اۇجالینجا اوْنا باخدیم» جۆمله‌سینده «گۆنش بیر قاریش اۆفۇقدن اۇجالینجا» مۆرکّب زامان ظرفی‌دیر و «نه زاماناچان؟» سوالینا جاواب وئریر.
اؤرنکلر:
- سنی گؤرونجه هیجان ساردی...
- اوْیون بیتینجه٬ شاه دا عسگرده عئینی قۇتویا قوْیولار.
- پۇل بیتینجه ائولی‌لیک ده بیتدی.
- پولیسه راست گلینجه قاچدی.
- سن الیمدن تۇتونجا اۆرگیم تیتره‌ییر.
- سس-صادانی ائشیدینجه ائشیگه چیخدی.
قایناقلار: معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، تبریز ۱۳۷۹
اینترنت
ائیلملیک باغلامالار: «دێقدا٬...»
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
بۇ یازێ بۇنون آچێقلامالارێندان‌دێر: ائیلملیک باغلامالار
«ـدێقدا٬ ـدیکده٬ ـدۇقدا٬ ـدۆکده»
بۇ شکیلچی‌لر ایله دۆزلن ائیلملیک باغلامالار اساس ائیلم ایله بیر زاماندا باش وئرن مضمونلو ائیلملیک باغلامالار اوْلور. بۇنلار ساده جۆمله‌لرده زامان ظرفی اوْلور:
«ـدێقدا٬ ـدیکده٬ ـدۇقدا٬ ـدۆکده»
بۇ شکیلچی‌لر ایله دۆزلن ائیلملیک باغلامالار اساس ائیلم ایله بیر زاماندا باش وئرن مضمونلو ائیلملیک باغلامالار اوْلور. بۇنلار ساده جۆمله‌لرده زامان ظرفی اوْلور:
- رییس ایچری گیردیکده هامی آیاغا قالخدی.
- آجی گؤردوکده حیاتا کۆسمه‌یین.
- ائشیکدن یئمک آلدیقدا دیقّتلی اوْلماغیمیز گرکدیر.
- آلمالاری اۇجوز آلیب خاریجده ساتدیقدا قازانج الده ائدیر.
- سئلدن خبر تۇتدوقدا شهردن کنده گئتدیلر.
- آغاجی سیندیرماق ایسته‌دیکده الی یارالانیب.
قایناقلار: معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، تبریز ۱۳۷۹
اینترنت
«ایکن»
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
بۇ یازێ بۇنون آچێقلامالارێندان‌دێر: ائیلملیک باغلامالار
«ایکن»
ایکی جۆمله‌نی بیر-بیره باغلایان باغلاییجی‌دیر. دئمک بیر ایش قۇرتولمامیش باشقا بیر ایش باشلانیرسا ایشلنیر:
«ایکن»
ایکی جۆمله‌نی بیر-بیره باغلایان باغلاییجی‌دیر. دئمک بیر ایش قۇرتولمامیش باشقا بیر ایش باشلانیرسا ایشلنیر:
- من خیاوانا گئدَرکن علی یوْلا دۆشدو.
- داملارین قارینی آتارکن یئنی‌دن قار یاغماغا باشلادی.
- اۇشاق مکتبه گئدرکن کۆچه‌یه دؤندو.
- آیهان بۇردا ایکن اوْنونلا اوْتورمالی‌ییق.
- علی اوستا دیواری چکرکن اوْخویوردو.
- ناهار یئیَرکن دیشی سیندی.
- سن اؤز ایشیوه باخارکن کیم نه دئیه‌بیلَر؟
- اؤیرتمن گلمه‌میش‌کن٬ سؤزلریمیزی دانیشاق.
- سیز گلمیش‌کن بیرلیکده ایشلری یوْلا سالاق.
«کن» ایله دۆزَلن ائیلملیک باغلامالار زامان و حال-وضعیت مضمونو یئتیریر.
ساده جۆمله‌ده طرز حرکت ظرفی اوْلور.
قایناقلار: معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، تبریز ۱۳۷۹
تورکجه‌نی قورویاق٬ بهرام اسدی٬ یاز نشریاتی٬ اورمیه ۱۳۸۵
ائیلملیک باغلامالار: «ـاندا»
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
بۇ یازێ بۇنۇن آچێقلامالارێنداندیر: ائیلملیک باغلامالار
«ـاندا٬ ـَنده /یاندا٬ یَنده/»
اؤرنک:
بۇ شکیلچی‌لرله یارانان ائیلملیک باغلامالار جۆمله‌نین اساس ائیلمی باش وئرن زامان آیرێ بیر ایشین باش وئرمه‌سینی بیلدیریر.
بۇنلار ساده جۆمله‌ده زامان ظرفی یوْخسا طرز حرکت ظرفلیگی اوْلور. اؤرنک: «اوْیاناندا تیتره‌دی.» «بۇ سؤزو ائشیدَنده آیاغا قالخدێ».
بۇنلار ساده جۆمله‌نین همجنیس عۆضوو اوْلا بیلرلر. اؤرنک: «گۆنده باغا گئدَنده٬ اوْرادان قایێداندا چؤلون گؤزللیک‌لرینه باخێرام.» «آرخاداشلارێنێ گؤرَنده٬ اوْنلاردان آیرێلاندا اۆزو گۆلوردو.»
بۇ ائیلملیک باغلامالار ساده گئنیش جۆمله‌لرده ائیلملیک باغلاما ترکیبی یارادیب جۆمله‌نین مۆرکّب زامان ظرفلیکلری اوْلور. اؤرنک: «یازدا اێلدێرێم شاخاندا٬ یاغێش یاغاندا٬ یئر-گؤی سس‌لنَنده رۇحوم دیریلر.» «قێش‌دا قار یاغاندا٬ هر یئر بۇز باغلایاندا قۇشلار یۇوالارێندان چێخمازلار.»
بۇ ائیلملیک باغلامالارێن دا شخصی-زامانێ اوْلمایێب جۆمله‌نین اساس ائیلمیندن بَللَنیر.
اؤرنک:
«ـاندا٬ ـَنده /یاندا٬ یَنده/»
اؤرنک:
- گلَنده منه خبر وئرین.
- حیدربابا اێلدێرێم‌لار شاخاندا٬ سئل‌لر سۇلار شاققێلدایێب آخاندا٬ ...
بۇ شکیلچی‌لرله یارانان ائیلملیک باغلامالار جۆمله‌نین اساس ائیلمی باش وئرن زامان آیرێ بیر ایشین باش وئرمه‌سینی بیلدیریر.
بۇنلار ساده جۆمله‌ده زامان ظرفی یوْخسا طرز حرکت ظرفلیگی اوْلور. اؤرنک: «اوْیاناندا تیتره‌دی.» «بۇ سؤزو ائشیدَنده آیاغا قالخدێ».
بۇنلار ساده جۆمله‌نین همجنیس عۆضوو اوْلا بیلرلر. اؤرنک: «گۆنده باغا گئدَنده٬ اوْرادان قایێداندا چؤلون گؤزللیک‌لرینه باخێرام.» «آرخاداشلارێنێ گؤرَنده٬ اوْنلاردان آیرێلاندا اۆزو گۆلوردو.»
بۇ ائیلملیک باغلامالار ساده گئنیش جۆمله‌لرده ائیلملیک باغلاما ترکیبی یارادیب جۆمله‌نین مۆرکّب زامان ظرفلیکلری اوْلور. اؤرنک: «یازدا اێلدێرێم شاخاندا٬ یاغێش یاغاندا٬ یئر-گؤی سس‌لنَنده رۇحوم دیریلر.» «قێش‌دا قار یاغاندا٬ هر یئر بۇز باغلایاندا قۇشلار یۇوالارێندان چێخمازلار.»
بۇ ائیلملیک باغلامالارێن دا شخصی-زامانێ اوْلمایێب جۆمله‌نین اساس ائیلمیندن بَللَنیر.
اؤرنک:
- چێخاندا قاپێنێ اؤرتَرَم.
- چێخاندا قاپێنێ اؤرترسن.
- چێخاندا قاپێنێ اؤرتر.
- چێخاندا قاپێنێ اؤرتریک.
- چێخاندا قاپێنێ اؤرترسینیز.
- چێخاندا قاپێنێ اؤرترلر.
قایناق: معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، تبریز ۱۳۷۹
ائیلملیک باغلامالار: «ـیب»
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
بۇ یازێ بۇنون آچێقلامالارێندان‌دێر: ائیلملیک باغلامالار
«ـێب ıb, ـیب ib, ـۇب ub, -ۆب üb»
اؤرنک: پایلایێب٬ بیلیب٬ قوْرویوب٬ گؤروب. (بۇنلارێ نقلی کئچمیش زامان‌لا یانلێش تۇتمایێن.)
بۇ اکلر ایله ائیلم‌لرین هم دوْغرولاماسێ٬ هم ده دانماسێندان ائیلملیک باغلامار دۆزلر. اساساً حالت٬ وضعیت٬ حرکت طرزی٬ قیسماً سبب و زامان مضمون‌لارێنێ ایفاده ائدر. بۇ ائیلملیک باغلامالار چوْخ قدیم تاریخه مالیک اوْلوب اوّل‌دن دانێشێق‌دا دا٬ ادبی دیلیمیزده ده «ـێبانێ/ ـیبنی» و «ـێبان/ ـیبن» شکیللرینده ایشلنمیش‌دیر.
اؤرنک: گؤروشوبن ائیله‌مه‌دیک خوْش صفا. /واقف/. ائی جیگر زخمی٬ آغێز آچما خدنگین گؤروبن. /فضولی/. یانێنا گلوبنی روانێ. /ختایی/.
«ـێبان(ـێ)/ ـیبن(ـی)» تقریباً «و» یئرینه ایشلنه بیلر. اؤرنک: گئدیبن آلدێم٬ آلێبان گلدیم (گئدیب و آلدێم٬ آلێب و گلدێم).
«ـێبدا٬ ـیبده٬ ـۇبدا٬ ـۆبده»: «ـیبن٬ ـێبان» تکین «و» معناسێ وئره بیلر. اؤرنک: «گئدیبده بساطلارێنێ پوْزودوم» (گئدیب و بساطلارێنێ پوْزودوم). باخێبدا گؤزل بیر منظره گؤردوم (باخێب و گؤزل بیر منظره گؤردوم).
بۇ ائیلملیک باغلامالار ساده جۆمله‌نین باغێم‌لی همجینس خبری اوْلور. اؤرنک: «آتام بازاردان گلیب٬ پالتارلارێنێ دگیشیب٬ یئرینده اوْتوروب چای ایسته‌دی.»
بۇنلار ساده جۆمله‌نین ظرفی ده اوْلور. اؤرنک: ایش‌لریمی قۇرتارێب گلرم. /زامان ظرفی/.
بۇنلار اؤزلریندن سوْنرا گلن اساس ائیلم ایله بیرلیکده مۆرکّب خبر اوْلور. اؤرنک: «قێش فصلی گلیب چاتدێ. اوْنا اۆز تۇتوب دئدی. ال آتێب یازدێ...»
بۇنلارێ اینکار شکلینده ده ایشلتمک اوْلار. اؤرنک: «اوْ ایشینی قۇرتارمایێب قوْیوب گئتدی.»
«ـێب ıb, ـیب ib, ـۇب ub, -ۆب üb»
اؤرنک: پایلایێب٬ بیلیب٬ قوْرویوب٬ گؤروب. (بۇنلارێ نقلی کئچمیش زامان‌لا یانلێش تۇتمایێن.)
بۇ اکلر ایله ائیلم‌لرین هم دوْغرولاماسێ٬ هم ده دانماسێندان ائیلملیک باغلامار دۆزلر. اساساً حالت٬ وضعیت٬ حرکت طرزی٬ قیسماً سبب و زامان مضمون‌لارێنێ ایفاده ائدر. بۇ ائیلملیک باغلامالار چوْخ قدیم تاریخه مالیک اوْلوب اوّل‌دن دانێشێق‌دا دا٬ ادبی دیلیمیزده ده «ـێبانێ/ ـیبنی» و «ـێبان/ ـیبن» شکیللرینده ایشلنمیش‌دیر.
اؤرنک: گؤروشوبن ائیله‌مه‌دیک خوْش صفا. /واقف/. ائی جیگر زخمی٬ آغێز آچما خدنگین گؤروبن. /فضولی/. یانێنا گلوبنی روانێ. /ختایی/.
«ـێبان(ـێ)/ ـیبن(ـی)» تقریباً «و» یئرینه ایشلنه بیلر. اؤرنک: گئدیبن آلدێم٬ آلێبان گلدیم (گئدیب و آلدێم٬ آلێب و گلدێم).
«ـێبدا٬ ـیبده٬ ـۇبدا٬ ـۆبده»: «ـیبن٬ ـێبان» تکین «و» معناسێ وئره بیلر. اؤرنک: «گئدیبده بساطلارێنێ پوْزودوم» (گئدیب و بساطلارێنێ پوْزودوم). باخێبدا گؤزل بیر منظره گؤردوم (باخێب و گؤزل بیر منظره گؤردوم).
بۇ ائیلملیک باغلامالار ساده جۆمله‌نین باغێم‌لی همجینس خبری اوْلور. اؤرنک: «آتام بازاردان گلیب٬ پالتارلارێنێ دگیشیب٬ یئرینده اوْتوروب چای ایسته‌دی.»
بۇنلار ساده جۆمله‌نین ظرفی ده اوْلور. اؤرنک: ایش‌لریمی قۇرتارێب گلرم. /زامان ظرفی/.
بۇنلار اؤزلریندن سوْنرا گلن اساس ائیلم ایله بیرلیکده مۆرکّب خبر اوْلور. اؤرنک: «قێش فصلی گلیب چاتدێ. اوْنا اۆز تۇتوب دئدی. ال آتێب یازدێ...»
بۇنلارێ اینکار شکلینده ده ایشلتمک اوْلار. اؤرنک: «اوْ ایشینی قۇرتارمایێب قوْیوب گئتدی.»
قایناقلار: معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، تبریز ۱۳۷۹
تورکجه‌نی قورویاق٬ بهرام اسدی٬ یاز نشریاتی٬ اورمیه ۱۳۸۵
تورکجه‌نی قورویاق٬ بهرام اسدی٬ یاز نشریاتی٬ اورمیه ۱۳۸۵
