اوتوزونجو درس: ائیلملرده زامان
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
1) کئچمیش چاغ Keçmiş çağ: بوُ چاغ ایشین کئچمیشده باش وئردیگینی بیلدیریر.
i. شۆهودی کئچمیش Şühudi keçmiş (مۆطلق کئچمیش): بوُ کئچمیش چاغ، ایشین کئچمیشده باش وئریب قوُرتاردێغێنێ بیلدیریر. اونون اکلری دؤردچئشیدلی «دێ، دی، دوُ، دۆ»دان عیبارت‌دیر. بوُ کئچمیش چاغێن دانما علامتی «ما، مه»دیر.
ii. نقلی کئچمیش Nəqli keçmiş: بوُ چاغدا، خبر وئرَن، کئچمیشده اولموش بیر ایشدن نقل ائدیر؛ چۆنکو اؤزو اونون گؤرولمه‌سی‌نین شاهیدی اولمامێشدێر. نقلی کئچمیشین علامتی دؤردچئشیدلی «مێش، میش، موُش، مۆش»دۆر. بوُ چاغێن دانما علامتی «ما، مه»دیر. ایکینجی و اۆچونجو شخصلرده، دؤردچئشیدلی «ـێب، ـیب، ـوُب، ـۆب» اکلری ده ایشلنیر.
iii. داواملێ کئچمیش Davamlı keçmiş (ایستیمراری کئچمیش): بوُ چاغ، ایشین کئچمیشده اوُزون بیر مۆدّت‌ده باش وئردیگینی بیلدیریر. بوُ چاغێن علامتی دؤردچئشیدلی «ـێردێ، ـیردی، ـوُردو، ـۆردو» ویا ایکی‌چئشیدلی «ـاردێ، ـَـردی»دن عیبارت‌دیر. بوُ چاغێن دانما علامتی «ماز، مز، م»دیر.
iv. اوُزاق کئچمیش Uzaq keçmiş: بوُ چاغ، ایشین اوُزاق کئچمیشده باش وئردیگینی بیلدیریر. اونون علامتی دؤردچئشیدلی «مێشدێ، میشدی، موُشدو، مۆشدو»دن عیبارت‌دیر. بوُ اکلر «میش ایدی» شکلینده ده ایشلنیر. بوُ چاغێن دانما علامتی «ما، مه»دیر. [اصلینده «صیفت + ایدی»دیر.]
نۆکته: «ائیلَملیک صیفت + خبر علامتی» ترکیبی ایله، چوخلو چاغلار یاراتماق اولور. «صیفتلر» مبحثی‌نی باجارێرساق، بوُ ائیلملرین آنلامێنێ راحاتجاسێنا دۆشونه بیله‌ریک.
اؤرنک: یازار ایمیش، یازمێش ایمیش، یازاجاق ایدی، یازاجاق‌دێر، یازاجاق ایمیش، یازاسێ ایمیش، یازاسێدێر، یازمالێدێر، یازاسێ ایدی، یازمالێ ایمیش... [هامێسێ «صیفت + خبر علامتی» شکلینده‌دیر].
2) ایندیکی چاغ İndiki çağ: بوُ چاغ، ایشین دانێشێلان واقت باش وئردیگینی بیلدیریر. ایندیکی چاغێن اکلری دؤردچئشیدلی «ـێر، ـیر، ـوُر، ـۆر»دن عیبارت‌دیر. اؤرنک: بیل + ـیر ---> بیلیر، یور + ـور ---> یورور.
ائیلمین کؤکو سسلی ایله قوُرتارسا، ایکی سسلی آراسێندا «ی» حرفی گلر. اؤرنک: دئ + ـیر ---> دئییر، ایشله + ـیر ---> ایشله‌ییر.
بوُ چاغێن دانما علامتی «ما، مه» ویا یالنێز «م» حرفی‌دیر. «ما، مه» اولسا، ایکی سسلی آراسێندا «ی» حرفی گلر. اؤرنک: آل + ما + ـێر ---> آلمایێر.
3) گله‌جک چاغ Gələcək çağ:
i. قطعی گله‌جک Qət`i gələcək: بوُ چاغ، ایشین کسکین‌لیک ایله گله‌جکده باش وئردیگینی بیلدیریر. اونون اکلری «ـاجاق، ـه‌جک»دیر. بوُ چاغێن دانما علامتی «ما، مه»دیر. اؤرنک: آلاجاق[دێر]، گله‌جک[دێر]، آلمایاجاق[دێر]، گلمه‌یه‌جک[دێر].
بوُ چاغێن اکلریندن سونرا، سسلی ایله باشلانان اک گلسه، «ق» حرفی «غ»یه، «ک» حرفی ایسه «گ» یوخسا «ی»یه چئوریلر. اؤرنک: آلاجاغام، گله‌جگم/ گله‌جَیَم.
ii. غئیری-قطعی گله‌جک Qeyri-qət`i gələcək: بوُ چاغ، ایشین یاخێن گله‌جکده غئیری-قطعی اولاراق باش وئردیگینی بیلدیریر. بوُ چاغێن علامتی «ـار، ـَر»دیر؛ دانما علامتی ده «م»دیر. اؤرنک: گلَرَم، باخارام، گلمَرَم، باخمارام. دانمادا بعضاً بوُ اکلر «ـاز، ـَز»ه چئوریلیر. اؤرنک: آچماز، آچمازلار، آچمازسان.
بئله اوخو بئله یاز، علی محمدبیانی، اختر نشریاتی، ۱۳۹۲
i. شۆهودی کئچمیش Şühudi keçmiş (مۆطلق کئچمیش): بوُ کئچمیش چاغ، ایشین کئچمیشده باش وئریب قوُرتاردێغێنێ بیلدیریر. اونون اکلری دؤردچئشیدلی «دێ، دی، دوُ، دۆ»دان عیبارت‌دیر. بوُ کئچمیش چاغێن دانما علامتی «ما، مه»دیر.
ii. نقلی کئچمیش Nəqli keçmiş: بوُ چاغدا، خبر وئرَن، کئچمیشده اولموش بیر ایشدن نقل ائدیر؛ چۆنکو اؤزو اونون گؤرولمه‌سی‌نین شاهیدی اولمامێشدێر. نقلی کئچمیشین علامتی دؤردچئشیدلی «مێش، میش، موُش، مۆش»دۆر. بوُ چاغێن دانما علامتی «ما، مه»دیر. ایکینجی و اۆچونجو شخصلرده، دؤردچئشیدلی «ـێب، ـیب، ـوُب، ـۆب» اکلری ده ایشلنیر.
iii. داواملێ کئچمیش Davamlı keçmiş (ایستیمراری کئچمیش): بوُ چاغ، ایشین کئچمیشده اوُزون بیر مۆدّت‌ده باش وئردیگینی بیلدیریر. بوُ چاغێن علامتی دؤردچئشیدلی «ـێردێ، ـیردی، ـوُردو، ـۆردو» ویا ایکی‌چئشیدلی «ـاردێ، ـَـردی»دن عیبارت‌دیر. بوُ چاغێن دانما علامتی «ماز، مز، م»دیر.
iv. اوُزاق کئچمیش Uzaq keçmiş: بوُ چاغ، ایشین اوُزاق کئچمیشده باش وئردیگینی بیلدیریر. اونون علامتی دؤردچئشیدلی «مێشدێ، میشدی، موُشدو، مۆشدو»دن عیبارت‌دیر. بوُ اکلر «میش ایدی» شکلینده ده ایشلنیر. بوُ چاغێن دانما علامتی «ما، مه»دیر. [اصلینده «صیفت + ایدی»دیر.]
نۆکته: «ائیلَملیک صیفت + خبر علامتی» ترکیبی ایله، چوخلو چاغلار یاراتماق اولور. «صیفتلر» مبحثی‌نی باجارێرساق، بوُ ائیلملرین آنلامێنێ راحاتجاسێنا دۆشونه بیله‌ریک.
اؤرنک: یازار ایمیش، یازمێش ایمیش، یازاجاق ایدی، یازاجاق‌دێر، یازاجاق ایمیش، یازاسێ ایمیش، یازاسێدێر، یازمالێدێر، یازاسێ ایدی، یازمالێ ایمیش... [هامێسێ «صیفت + خبر علامتی» شکلینده‌دیر].
2) ایندیکی چاغ İndiki çağ: بوُ چاغ، ایشین دانێشێلان واقت باش وئردیگینی بیلدیریر. ایندیکی چاغێن اکلری دؤردچئشیدلی «ـێر، ـیر، ـوُر، ـۆر»دن عیبارت‌دیر. اؤرنک: بیل + ـیر ---> بیلیر، یور + ـور ---> یورور.
ائیلمین کؤکو سسلی ایله قوُرتارسا، ایکی سسلی آراسێندا «ی» حرفی گلر. اؤرنک: دئ + ـیر ---> دئییر، ایشله + ـیر ---> ایشله‌ییر.
بوُ چاغێن دانما علامتی «ما، مه» ویا یالنێز «م» حرفی‌دیر. «ما، مه» اولسا، ایکی سسلی آراسێندا «ی» حرفی گلر. اؤرنک: آل + ما + ـێر ---> آلمایێر.
3) گله‌جک چاغ Gələcək çağ:
i. قطعی گله‌جک Qət`i gələcək: بوُ چاغ، ایشین کسکین‌لیک ایله گله‌جکده باش وئردیگینی بیلدیریر. اونون اکلری «ـاجاق، ـه‌جک»دیر. بوُ چاغێن دانما علامتی «ما، مه»دیر. اؤرنک: آلاجاق[دێر]، گله‌جک[دێر]، آلمایاجاق[دێر]، گلمه‌یه‌جک[دێر].
بوُ چاغێن اکلریندن سونرا، سسلی ایله باشلانان اک گلسه، «ق» حرفی «غ»یه، «ک» حرفی ایسه «گ» یوخسا «ی»یه چئوریلر. اؤرنک: آلاجاغام، گله‌جگم/ گله‌جَیَم.
ii. غئیری-قطعی گله‌جک Qeyri-qət`i gələcək: بوُ چاغ، ایشین یاخێن گله‌جکده غئیری-قطعی اولاراق باش وئردیگینی بیلدیریر. بوُ چاغێن علامتی «ـار، ـَر»دیر؛ دانما علامتی ده «م»دیر. اؤرنک: گلَرَم، باخارام، گلمَرَم، باخمارام. دانمادا بعضاً بوُ اکلر «ـاز، ـَز»ه چئوریلیر. اؤرنک: آچماز، آچمازلار، آچمازسان.
قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری
معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، ۱۳۷۹بئله اوخو بئله یاز، علی محمدبیانی، اختر نشریاتی، ۱۳۹۲
