ییرمی‌سککیزینجی درس: تأثیرلی و تأثیرسیز ائیلملر
یازار : اورمولو
+0 Bəyən
واسیطه‌سیز تاماملێق (مفعول) ایسته‌یَن ائیلملره تأثیرلی (مۆتعدّی) ائیلم دئییلیر. اؤرنک: گؤر(مک)، اوخو(ماق)، آل(ماق)، دئ(مک).
تأثیری ایش‌گؤرنده قالێب، واسیطه‌سیز تاماملێق ایسته‌مه‌ین ائیلملره، تأثیرسیز (لازیم) ائیلم دئییلیر. اؤرنک: گل(مک)، قاچ(ماق)، بات(ماق)، گئت(مک).
تأثیرلی ائیلملرین نوعلارێ:
1) ساده و دۆزلتمه ائیلملرین بیر قیسمی ائتکن (معلوم) نوعدا، هئچ بیر اؤزل (مخصوص) علامته مالیک اولمادان، تأثیرلی اولور. اؤرنک: گؤر(مک)، آت(ماق)، دیشله(مک)، دانلا(ماق).
2) ساده و دۆزلتمه ائیلملرین بیر قیسمی ائتکن، قایێدێش (~إنفعال) و قارشێلێق (~مفاعلة) نوعلاردا، اؤزل اکلر گؤتورمک ایله، تأثیرلی اولور. اؤرنک: قاچ ---> قاچێرت، یات ---> یاتێرت.
تأثیرلی ائیلملرین ائتکن نوعونا آشاغێداکێ اکلری آرتێرماقلا، تأثیرلی اولور:
-ت t: قوُرو ---> قوُروت، بنزه ---> بنزه‌ت.
-ـارت art، _َرت ərt: چێخ ---> چێخارت (/چێخار)، قوپ ---> قوپارت (/قوپار).
-ـێرت ırt، ـیرت irt، ـوُرت urt، ـۆرت ürt: قاچ ---> قاچێرت (/قاچێر)، پیش ---> پیشیرت (/پیشیر)، اوچ ---> اوچورت (/اوچورت)، دۆش ---> دۆشورت (/دۆشور)
-دار dar، در dər: قون ---> قوندار، دؤن ---> دؤندر.
-ـێز ız، ـیز iz، ـوُز uz، ـۆز üz: قالخ ---> قالخێز، قورخ ---> قورخوز.
-دێر dır، دیر dir، دوُر dur، دۆر dür:
_تأثیرسیز قایێدێش ائیلملر: یوُیون ---> یوُیوندور، دئیین ---> دئییندیر.
_تأثیرسیز قارشێلێق ائیلملر: بارێش ---> بارێشدێر، ووُروش ---> ووُروشدور.
تأثیری ایش‌گؤرنده قالێب، واسیطه‌سیز تاماملێق ایسته‌مه‌ین ائیلملره، تأثیرسیز (لازیم) ائیلم دئییلیر. اؤرنک: گل(مک)، قاچ(ماق)، بات(ماق)، گئت(مک).
تأثیرلی ائیلملرین نوعلارێ:
1) ساده و دۆزلتمه ائیلملرین بیر قیسمی ائتکن (معلوم) نوعدا، هئچ بیر اؤزل (مخصوص) علامته مالیک اولمادان، تأثیرلی اولور. اؤرنک: گؤر(مک)، آت(ماق)، دیشله(مک)، دانلا(ماق).
2) ساده و دۆزلتمه ائیلملرین بیر قیسمی ائتکن، قایێدێش (~إنفعال) و قارشێلێق (~مفاعلة) نوعلاردا، اؤزل اکلر گؤتورمک ایله، تأثیرلی اولور. اؤرنک: قاچ ---> قاچێرت، یات ---> یاتێرت.
تأثیرلی ائیلملرین ائتکن نوعونا آشاغێداکێ اکلری آرتێرماقلا، تأثیرلی اولور:
-ت t: قوُرو ---> قوُروت، بنزه ---> بنزه‌ت.
-ـارت art، _َرت ərt: چێخ ---> چێخارت (/چێخار)، قوپ ---> قوپارت (/قوپار).
-ـێرت ırt، ـیرت irt، ـوُرت urt، ـۆرت ürt: قاچ ---> قاچێرت (/قاچێر)، پیش ---> پیشیرت (/پیشیر)، اوچ ---> اوچورت (/اوچورت)، دۆش ---> دۆشورت (/دۆشور)
-دار dar، در dər: قون ---> قوندار، دؤن ---> دؤندر.
-ـێز ız، ـیز iz، ـوُز uz، ـۆز üz: قالخ ---> قالخێز، قورخ ---> قورخوز.
-دێر dır، دیر dir، دوُر dur، دۆر dür:
- بو اکلر بۆتون تأثیرلی ائیلملرده، تأثیرلیلیک درجه‌سینی داها دا آرتێرماقلا، فعله ایکینجی بیر دولایێلی (غئیریمۆستقیم) تاماملێق یاراتماق‌دا قوُللوق ائدیر. اؤرنک: یاز ---> یازدێر، پوز ---> پوزدور، ووُر ---> ووُردور، گؤر ---> گؤردور.
- بوُ
اکلر بۆتون تأثیرسیز ائتکن، قایێدێش و قارشێلێق‌لێ ائیلملری، هئچ بیر
«گرک‌لیلیک» مضمونو ایفاده ائتمه‌دن، تأثیرلی ائیلم ائدیر. اؤرنک:
_تأثیرسیز قایێدێش ائیلملر: یوُیون ---> یوُیوندور، دئیین ---> دئییندیر.
_تأثیرسیز قارشێلێق ائیلملر: بارێش ---> بارێشدێر، ووُروش ---> ووُروشدور.
قایناق‌لار: قێساجێق آذربایجان تۆرکجه‌سی حاقّێندا، کۆیلۆ سعید نجّاری
معاصیر ادبی آذری دیلی، پروفسور دوقتور محمدتقی زهتابی، آشینا نشریاتی، ۱۳۷۹ 